(artykuły - nieśmiałość - Nieśmiałość a funkcjonowanie jednostki)

Pracuję z młodzieżą od kilku lat, chociaż staż pracy pedagogicznej mam znacznie dłuższy. Jestem pedagogiem szkolnym w Zespole Szkół. Bardzo lubię swoją pracę i nie ograniczam jej tylko do zajęć szkolnych. Staram się znaleźć czas na uzupełnianie wiedzy fachowej (pedagogicznej, psychologicznej) oraz na przemyślenia własne. Praktyka dostarcza mi doświadczeń rzeczywistych. Każdy problem natury wychowawczej staram się dokładnie analizować w odniesieniu do sytuacji, przyczyn tkwiących w jednostce i środowisku. Wiem, że każda jednostka inaczej przeżywa i inaczej radzi sobie w sytuacji problemowej.

Niniejszy artykuł pragnę poświęcić problematyce nieśmiałości, gdyż z doświadczenia wiem jaką dużą skalę ma ten problem wśród współczesnej młodzieży. Młodzi ludzie żyją w tym, jak to określił prof. Zimbardo, "cichym psychologicznym więzieniu", często nie uświadamiając sobie, iż można to zmienić. Współczesna rzeczywistość to bezwzględna konkurencja na rynku pracy, która wymaga od młodego człowieka kreatywności, przebojowości, pewności siebie i umiejętności właściwej autoprezentacji. Polska młodzież niestety dopiero się tego wszystkiego uczy, a naszym - pedagogów i nauczycieli - zadaniem jest jej pomóc i wskazać najlepsze kierunki rozwoju. Na drodze często stoi nieśmiałość - częściowo wrodzona, często jednak wyuczona, wytworzona przez kulturę. Dziecko określone mianem nieśmiałe nie rzadko jest bardzo dobrym uczniem, jest posłuszne i nie sprawia problemów wychowawczych. Jednak przez to często nie zwraca na siebie uwagi wychowawców. W związku z tym, że nie przejawia większej inicjatywy, niechętnie zadaje pytania i nie zgłasza się na ochotnika, rzadko jest wybierane na specjalne i odpowiedzialne funkcje, co skutkuje brakiem "społecznej" nagrody. Należy pamiętać, że to właśnie na nauczycielach spoczywa obowiązek wyszukania dzieci (młodzieży) z tego typu problemami spośród rówieśników, nauczyć ich prawidłowej komunikacji, przywrócić prawidłową samoocenę i poczucie własnej wartości. Nie pozwólmy zmarnować im swoich szans i pomóżmy im być szczęśliwymi, zrealizowanymi w życiu ludźmi.

Co to jest nieśmiałość?

Kontakt z drugim człowiekiem to dla każdego z nas pewnego rodzaju wyzwanie. Jeśli dodatkowo jest on dla nas ważny i od niego dużo zależy, nasze emocje gwałtownie rosną. Pojawia się potrzeba przedstawienia się w jak najlepszym świetle. Koncentrujemy się na samym sobie, a nie na tym, co robimy i co mówimy. To napięcie nie pozwala nam na swobodne i naturalne zachowanie. Popełniamy różne towarzyskie gafy. Im bardziej staramy się, tym bardziej się obawiamy i na zasadzie samospełniającej się przepowiedni wypadamy niekorzystnie. U niektórych osób poziom odczuwanego niepokoju jest tak wysoki, że powoduje zaburzenia w zachowaniu. Bywa, że nieśmiałość i pewne zażenowanie znane nam wszystkim, zamienia się w tzw. lęk społeczny i wówczas rady w stylu "nie bój się" czy "nie przejmuj się tym" nie tylko nie pomagają, ale mają skutek wręcz odwrotny. Pojęcie nieśmiałości jest definiowane w różnorodny sposób. Najbardziej trafny wydaje się pogląd, iż jest to świadomość własnej niezdolności do podjęcia działań o charakterze społecznym; działań które pragnie się podjąć i których sposób wykonania jest nam znany. Nieśmiałość określa się jako przejaw lękliwości społecznej, rodzaj zaburzenia w funkcjonowaniu jednostki, które może okaleczyć człowieka w takim samym stopniu, jak kalectwo fizyczne, a jego skutki mogą być destrukcyjne. Nieśmiałość utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjaźni i odczuwanie radości. Nieśmiałość sprawia, że inni nie doceniają naszych mocnych stron. Utrudnia precyzyjne myślenie i skuteczną komunikację. Zazwyczaj towarzyszą jej negatywne stany, jak lęk, samotność. Problem ten jest o tyle ważny, iż w skrajnych przypadkach może prowadzić do różnych chorób psychosomatycznych. Nieśmiałość powoduje poczucie dyskomfortu. Nieśmiałość to nie tylko wypieki na twarzy w sytuacji stresowej, drżenie rąk, szybsze bicie serca, zaburzenia żołądkowe czy jąkanie się w sytuacji, gdy trzeba publicznie wystąpić. To w konsekwencji utrata zaufania do samego siebie, stale towarzyszący lęk przed wyśmianiem i odrzuceniem, to zbyt krytyczne postrzeganie siebie i swojego postępowania oraz niewłaściwa (zaniżona) samoocena. Osoby nieśmiałe odbierają swoją osobę w świetle niepowodzeń życiowych, niedoceniają własnych możliwości, a w konsekwencji tracą wiarę we własne siły. Odbierają inaczej otoczenie. Nieuzasadniony wstyd odbija się na ich życiu psychicznym. W skrajnych przypadkach osoby nieśmiałe izolują się i unikają kontaktów towarzyskich, gdyż każde spotkanie czy konieczność zabrania głosu powoduje u nich jąkanie, "pustkę w głowie" lub czerwienie się. Powoduje to, że czują się śmieszni i nieatrakcyjni towarzysko. Podejmowane desperackie próby przełamania tej bariery, często skutkują tym, iż wydają się sobie sztuczni, po czym popadając w coraz większe kompleksy, jeszcze bardziej się wycofują. Naturalna aktywność zostaje stłumiona trudnościami w komunikowaniu się, stąd pojawia się rosnące poczucie niespełnienia. Akceptacja bez przekonania, godzenie się często z niesprawiedliwą oceną. Osoby nieśmiałe często starają się ukrywać swoje trudności, ale w duszy pragną i oczekują pomocy. Nieśmiałość często bywa lekceważona i wyśmiewana. W szkole nietrudno zauważyć takich uczniów.

Z doświadczeń pedagoga szkolnego. Jak pomóc uczniowi zwalczać nieśmiałość?

Życie wymusza na nas aktywność, przebojowość, otwartość i pewność siebie. W takim też kierunku powinna zmierzać praca wychowawcza. Niemożliwym jest jednak bycie osobą otwartą, jeżeli nie posiadamy umiejętności właściwego komunikowania się. Dużą wartość stanowią zajęcia prowadzone metoda warsztatową, która wyzwala aktywność własna ucznia. Trudno podczas zajęć tego typu uniknąć zabrania głosu. Przyjęte normy, obowiązujące w trakcie zajęć, wyzwalają otwartość, uczą umiejętności wyrażania swoich sądów i myśli. Osoby nieśmiałe w pewnym sensie zostają zmuszone do zabierania głosu na forum grupy. Początkowo są to wypowiedzi "wymuszone", mało spontaniczne, ale prowadzą do przełamania wewnętrznego oporu i niechęci do zabierania głosu na forum dużej grupy. Najważniejsza w prowadzeniu tego typu zajęć jest akceptacja i przyjęcie zasady "każda odpowiedź jest dobra". Z moich doświadczeń wynika, iż wskazaną formą jest dyskusja na zasadzie konfrontacji. Szczególnie dużo czasu poświęcam tematom z zakresu komunikacji, zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej. W trakcie zajęć młodzi ludzie często mówią, jak bardzo boją się samotności, krytyki, odrzucenia przez grupę rówieśniczą. Podczas pracy z młodzieżą przekonałam się jak ważna jest dla nich nasza autentyczność, otwartość i szczerość w kontaktach. Jednakże należy pamiętać, iż jest to jedna z bardziej wymagających form prowadzenia zajęć. Wymaga rzetelnego przygotowania się osoby prowadzącej. Poza tym niezbędna jest umiejętność stworzenia właściwej, pełnej życzliwości i akceptacji atmosfery umożliwiającej swobodę wypowiedzi. Równie ważna jest postawa prowadzącego, empatia, wyczucie i "subtelna" mobilizacja. Wbrew pozorom nie jest to łatwe.

H. Hamer: Lekcje wychowawcze. Oswoić nieśmiałość - scenariusze, gimnazjum , Wyd. Veda, Warszawa 2000.
H. Hamer: Rozwój umiejętności społecznych. Jak skuteczniej dyskutować i współpracować - przewodnik dla nauczycieli. Szkoła średnia, Wyd. Veda, Warszawa 1999
H. Hamer: Scenariusze - lekcje wychowawcze, Wyd. Veda, Warszawa 2000.
C.Lindenberg: Szkoła bez lęku, Wyd. SANTORSKI, Warszawa 1993.
A. Samson: Być uczniem i przetrwać, czyli szkoła przeżycia szkoły, Wyd. Małopolskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli, Kraków 2001
Praca zbiorowa pod red. naukową Rod Ballarda: Jak żyć z ludźmi. Umiejętności interpersonalne. Program profilaktyczny dla młodzieży. Ćwiczenia grupowe, Wyd. II.
P.Zimbardo: Nieśmiałość - co to jest? Jak sobie z nią radzić? PWN, Warszawa 2000.
P.Zimbardo: Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1996